Select Page

DE TRIOMF VAN DE MANIE EEN CATASTROFALE TOESTAND VAN GENADE

Samenvatting: De manie is op het eerste gezicht een simpel klinisch beeld binnen de psychose. Toch is dit allerminst het geval, wel integendeel. Op verschillende vlakken roept de manie heel wat vragen op, hoewel die in de psychoanalyse zeer weinig besproken worden. Theoretisch is de vraag hoe we het specifieke van de manie kunnen vatten, zonder het louter als aanhangsel te zien van de melancholie. Klinisch stelt de manie het kader van de behandeling voor heel wat uitdagingen. In dit artikel wordt er aan de hand van een gevalsstudie op beide vraagstukken dieper ingegaan. Bijzondere aandacht wordt daarbij besteed aan de vraag op welke manier Lacans concept van het reële ons voorbij Freuds initiële theoretisering kan helpen, en van daaruit specifieke richtlijnen voor de behandeling kan geven.

MONOMANIE. MONOTONE UITVINDINGEN IN DE MANIE

Samenvatting: Er zijn gevallen van manie waar een kalmerende oplossing wordt gevonden in een uitvinding die de ervaring van grenzeloosheid afboordt. Die uitvinding kan een reële en repetitieve praktijk zijn die het subject aan een buitenlichamelijk object koppelt. Er wordt gesuggereerd dat de oude term ‘monomanie’ van Esquirol voor dergelijke repetitieve sinthomatische oplossingen in de manie zou kunnen worden gereserveerd. Er wordt onderzocht hoe de monomane uitvindingen van Pollock en Kusama zo’n manische ervaring temperden, maar ook welke limiet die uitvinding heeft. Voor beiden bood een monotone en jarenlang aangehouden uitvinding – druipen van verf bij Pollock, schilderen van bollen bij Kusama – een imaginaire consistentie en kon deze tot op zekere hoogte een halt toeroepen aan een totale vervreemding. Het geval van Klein wordt daar tegenover geplaatst. Bij hem beantwoordt de monotonie van zijn kunst eerder aan een geërotiseerde fantasmatische.

FREUD OVER MANIE EN MELANCHOLIE

Samenvatting: In deze bijdrage bespreken we Freuds theorievorming over de manie. Daar deze zich steeds in de context van zijn beschouwingen over de melancholie afspeelt, volgen we het parcours van zijn denken over melancholie en manie doorheen zijn oeuvre. We staan eerst stil bij de vroege, eerder fragmentarische theorievorming in de brieven en manuscripten, waar de melancholie en de manie occasioneel aan bod komen zonder echter een solide conceptuele vorm te krijgen. Freud concludeert in 1910 dat het psychoanalytisch begrip van zowel de melancholie als de manie nog maar weinig gevorderd is. Voor een theorie over melancholie en manie is het wachten op Rouw en melancholie. Freud vat er de melancholie op als een reactie op objectverlies – al is niet zo duidelijk wat er precies verloren is – en tegelijk een identificatie met dit verloren object, wat Freud aanduidt met de formule dat “de schaduw van het object op het Ik” gevallen is. De manie wordt er opgevat als triomf, waarover is nog niet zo duidelijk. In Massapsychologie en Ik-analyse verbijzondert Freud zijn eerdere redenering. Het in de melancholie verwijtende deel wordt gespecificeerd als het Ik-Ideaal, en dit is nu ook waarover in de manie getriomfeerd wordt. Na de ontwikkeling van de notie van de doodsdrift verandert het Ik-Ideaal, nu Boven-Ik, van karakter: het wordt driftiger en wreedaardiger. Dit werpt een nieuw licht op de melancholie, maar wordt door Freud niet verder toegepast op de manie. Over de manie doorheen Freuds parcours concluderen we dat deze aan bod komt in zowat elke theoretische wending, daarbij echter vooral theorie blijft en deze theorie ook telkens op haar limieten wijst.

PP_39_01_2021_Rabaey – Freud en manie melancholie

HET KNETTEREN VAN DE LETTEREN OVER DE MANISCHE TAALBEHANDELING VAN J.M.H. BERCKMANS

Samenvatting: In deze bijdrage bespreken we het literaire oeuvre van de Vlaamse schrijver J.M.H. Berckmans (1953-2008) in het licht van de manisch-depressieve problematiek waar hij zijn hele leven mee geworsteld heeft. In een lacaniaanse benadering begrijpen we de talige aspecten van de manie als een betekenaarsvlucht, als een ontsporende metonymische verglijding van de betekenaarsketting. We beschouwen Berckmans’ oeuvre als de getuigenis van een volgehouden worsteling met het op hol slaan van de taal. Het is via het schrijven dat Berckmans een aantal strategieën ontwikkelt om deze taalontsporing tegen te gaan, enerzijds om de metonymische verglijding van de betekenaarsketting te temperen en anderzijds om een ervaring te bewerkstelligen van zich het subject en de auteur van zijn woorden te weten. Berckmans behandelt de taal via een meticuleus proces van schrijven en herschrijven, wat hij het ‘hakken’ en ‘kerven’ in de taal noemt. Tevens vindt er met het schrijven een proces van fictionalisering van zijn onmiddellijke leefwereld plaats, wat Berckmans bestempelt als de ‘grafie’ van zijn leven. Voorts bespreken we de opeenvolgende vormen van adressering doorheen zijn oeuvre: van de abstracte lezer, naar de secretaris-notulist, tot aan de bestemmeling van zijn brieven. We kunnen Berckmans’ schrijfarbeid als een sinthomatische uitvinding beschouwen, een kunstige, creatieve en hoogst singuliere oplossing voor de manische taalontregeling waaraan hij onderhevig was.

Daniel Johnston en de rock-’n-roll van de gekte

Vertrekkend vanuit het leven en het werk van Daniel Johnston bespreekt deze paper vanuit een lacaniaans perspectief de worsteling die manisch getint psychotisch functioneren met zich meebrengt. Kenmerkend voor de manie is dat de dimensie van de jouissance volatiel is. De betekenaar transformeert de jouissance niet tot betekenden die het subject in tijd en ruimte situeren tegenover de Ander, maar slaat op hol. Dit gaat gepaard met een destructieve herhaling van de situatie waar de psychotische verwerping betrekking op heeft. De grote uitdaging voor het manisch functioneren bestaat uit het vinden van een limiet en subjectieve ademruimte. Aan de hand van Daniel Johnston bespreken we twee sporen om zo’n limiet te implementeren: het actief extraheren van een object a en het cultiveren van identificaties die een tegengewicht bieden ten aanzien van de overspoelende jouissance.